Özel Gereksinimli Çocuğu Olan Annelerin Ebeveynlik Tutumları ve Desteğine İlişkin Görüşlerinin Keşfedilmesi

Abstract

Özel gereksinim, engeli bulunan çocuğun toplumdaki fırsatlara erişimini kolaylaştırarak toplumda fonksiyonel bir birey olması yönünden sağlık, rehabilitasyon, eğitim, çevresel düzenleme gibi hak ve hizmetlere ihtiyacının olduğunu gösterir. Özel gereksinimli çocuklar, söz konusu hak ve hizmetlere erişim sağlama noktasında özel eğitimlere tabi tutulmaktadırlar. Özel gereksinimli çocuğa sahip ailelerde ebeveynlerin tutum ve davranışları çocuğun iyilik halinin sağlanması noktasında kritik bir öneme sahiptir. Zira özel gereksinimli çocuklar özelinde ortaya çıkacak spesifik ihtiyaç ve gereklilikler ebeveynler arasında yeni rol tanımlamalarını ve sorumlulukları beraberinde getirmektedir. Buna karşın literatürde söz konusu alana ilişkin mevcut boşluk, bu alanda derinlemesine incelemelerin yapılmasını gerekli kılmaktadır. Buradan hareketle bu çalışma; özel gereksinimli çocuğu olan annelerin ebeveynlik tutumlarına ilişkin görüşlerini keşfetmeyi amaçlamıştır. Bu amacı gerçekleştirmek üzere çalışmanın yöntemi nitel araştırma olarak belirlenmiş olup veriler nitel veri toplama teknikleri arasında görüşme tekniğiyle toplanmıştır. Çalışmanın örneklem grubunu, özel eğitim kurumlarına devam eden çocukların evlilik birliği içerisindeki anneler oluşturmaktadır. Sağlıklı aile modeli içerisinde ebeveynlik tutumuna odaklanıldığı için bu çalışmada çocuğun yaşı ve gereksinim türüne ilişkin bir dışlama kriteri belirtilmemiştir. Yarı yapılandırılmış görüşme soruları, Lecoy ve arkadaşları (2008) tarafından 1992'de Çocuk İstismarını Önleme Ulusal Komitesi tarafından kabul edilen bir ev ziyareti programı olan Sağlıklı Aile modelinin beş alt boyutundan (şiddet içeren ebeveynlik davranışı, ebeveynlik tutumları ve uygulamaları, ebeveynlik desteği, ruh sağlığı ve başa çıkma ile annelik sonuçları) ebeveynlik tutumları ve desteği alt boyutlarına odaklanılarak hazırlanmıştır. Araştırma sorularında; ebeveynlerin ilk etapta engeli bulunan çocuğa yaklaşımlarının nasıl olduğu, bu süreç içerisinde nasıl değişikliğe uğradığı ve ebeveynlik tutumlarına ilişkin görüşlerinin yanı sıra, hane içindeki engelli bireyin aile ve evlilik yaşamına etkilerinin nasıl olduğu, engelli çocuğa bakım verme konusundaki görüşleri, çocuklarının sorumluluklarına ilişkin eşleriyle görev paylaşımlarına ilişkin sorular yer almaktadır. Bunun yanı sıra engelli bireyin bakımında geniş aile, akraba, yakın çevre ve komşu desteğinin nasıl işlediği ve annenin, çocuğunun özel gereksinimine ilişkin kaynaklara erişim ve destek ağının keşfedilmesine ilişkin sorular yer almaktadır. İçerik analiziyle elde edilen ön bulgularda katılımcıların aile içinde bir problem yaşadıklarında daha çok sakinleştirici bir tutumla yaklaştıkları, fakat bu sorunlarla karşılaştıklarında sosyal destek açısından kendilerini yanız hissettikleri duygusu ön plana çıkmıştır. Bununla birlikte katılımcıların genellikle ebeveynler olarak çocuklarının engel durumlarını çok zor kabullenen bir yaklaşım sergiledikleri, aile ve evlilik yaşamları üzerinde de zorlayıcı etkileri olduğu vurgulanmıştır. Tüm zorluklara karşın katılımcılarınçoğu engelli bireyin bakımının en iyi anne ve babalar tarafından verildiğine inandığını belirtmiş ve eşleriyle aralarında görev dağılımı yapılan çiftlerin süreçle daha kolay baş ettikleri ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın bulguları göz önünde bulundurulduğunda toplumsal cinsiyet rolleri gereği annelerin özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarını karşılama ve bakım verme noktasında sorumluluklarının eşlerine göre daha fazla olduğu görülmektedir. Bu bağlamda çocuğu özelinde spesifik problemlerle karşılaşan annelerin en başta kendi psikososyal iyilik halinin korunmasında sosyal destek mekanizmasının önemi göz ardı edilemez bir nitelik taşımaktadır. Çocuğu özelinde evlilik ve aile dinamikleri değişen kadınların sosyalleşmeleri önündeki engellerin kaldırılması bir sosyal hizmet sorumluluğu olarak değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra annelerin çocuğuna yönelik ebeveynlik tutum ve davranışı özelinde desteklenebilmesi için sosyal ve ekonomik kaynaklarla buluşturmada sosyal hizmet mesleğinin bu alan özelindeki uygulamaları değerli görülmektedir. Bu çalışmada spesifik olarak bir gereksinime odaklanılmamış olup, gelecek çalışmalarda farklı gereksinim türlerinin de dikkate alınarak ebeveynlik tutumlarının gereksinim türüne göre nasıl değiştiğinin keşfedilmesi önerilmektedir.